Из бележките на Ивелин Любенов

„Господи, спаси раба твоего грешнего Исаила и благослови его” Яс не памтев шчо е глад, во Влашко прав пат го изпитав до болка. Си ранев слабо и дèвойче, шчо избега со мене – Наса се зове, Анастасия аджи Йованович. И оно – чорбаджийска керка, от татко куюмджия, па изнежено, сем фурка, не фатило казма (тур. мотика). Знаит тантела да вежит (да вези), не знает огин да накладит! Знает кааве со небет-шекер да пийт, не знает од геран вода да извадит. Се мачивме, продадов и конь, и жолтици, во едно кръпче спастрени од кадъната во Солун, и тие дадов. И Наса имаше грабната неко връв со пендари, се по(х)арчи. Гладот ке ни умореше. Сем диви круши, нишчо немаше, и ни гора наоколо, ни бърдо. Некои биволари, църни ко гюпци, дошле пред сто години из Бугарско, ни даваа млеко, шчо-току издоено. – Сте ко ангели бели и убаи, велаат, пу пу, да не ви е уроки. Арно, дека имаше невестата синьо манисто против уроки и конец црвен врзан. Си ги преминавме много села по понтот за Крайова, барав со шчо да се бавам, ама конецот на жетвар-месец (август) никако не е време да се цаниш.Си имаше некои дюлгерски тайфи, ма не ме приимват, сум мошне закаснил. – Сме готови, велаат, се спремаме да си се дома вратиме. Си сретнав дури и наши, от Миячията, иако во моено село Мусомче никой немал одено. Ако, мило ми беше, како ми текна, си запеав песната „Пръстен ми падна, мале, отаде река, во песочина”, си отеднаж сите чираци от скеля скокная, си викна майсторот „Одмор!” (почивка), ми тресит ронка (ръка), ми велит: – Бре, сине, разнежи ме! Айде ке ни чекаш напролет, ке заправиме от темел црква во селоно Палилула и млозина са селяни тамо исто наши, шчо по словенски сборваат. Добро, ма зимава, си го напрегам умот, ке пукнеме. Се нажалив, па думам вечерва невести си: – Да се торнеш, да се назад повратиш, татко ти, тежок чорбаджи, дали ке ти лесно прости? Ако му целунеш раце и нозе? И ке се куртулисаш от теглово. А да ли потоа би залюбила и друг некого? Ми удари едно текме, свитки ми изглегое. Люта бре, серт, от кибритлия джинс (тур. род), бетер арнаутка. Ем се радуйем, дека со мене ке торпит, ем ми прицърнело пред очи, ке я утепех – Се сворши тая, мой голубе, ме сголчи, касно йе. Не сум честна яс вейке, Бога ми! Си бевме своршили сея работа йошче дур ни потерята гонеше. Сгрешив, оти кров потече, а она се радует, глупа, и ме цаливайет во очи. И еве, нейке назад! А како ке се венчаме, не се секавааш, бре, жено вратчанска? – Ке се освети оваа нова црква и први ке се мие венчамо. – Ке ни кумуваат брези биволе!? – се чудом чудим яс Си теравме пешки деньом, а земльава жежит, задуха голема, ни сенкьа има, ни гявол. Прашав еден маж, шчо влачеше еден кютюк во една низина: – Аркадашъм, тюркче билийорсун? Нереден мисин? (приятел, турски знаеш ли, откъде си) – Билмийорум (не знам) – отговори рамнодушно той чоек Пробав по грчки, ма се не надав да отговори, и он стварно не зна ни грчки. А яс па влашки не знам. – Да го гяволот земит, пцуем – Вреваш по наше? – се зачуди он и го остави дрвото – Знаш да причаш? Ай, че си оратимо! Ти се гаките мошне смешни – да са ко от франк-терзия шиени, а со дъно – ко потури – И яс ти гледам ношната (носията) – белодрешковец, мож да си бугар, си кажем – Ми смо турлаци от Стара Планина, уземни кучи правимо, долази, ак’ очеш да видиш? – Шчо да пулям, кукя ко кукя, току давай да робимо? – Глина трамбоваш? Правимо све саде от глина, па после го мажеме со говежди тор. Камене тука нема, видиш – све йе рамно, пояни, блата, мочурища – пустиня, пуста тугина. – Брате, неам яс шчо да бирам, ам’ да подфатаме работата пустата И си я почнав рабòта. Боркам киреч и мешам со ярина (козиняк). Ме болит мошне половината (кръста) Си доага газдата, суче мустак, ама доволен, зер и он фукара, а кукя негова ке си добиет, мож да беше и по-млад от мене. Си рече по нашки: – Арно, арно! Овде че зимуьемо? До кукурузобер че турите рогозките на кровот (тръстиковия покрив)? – Па да – рече другарот ми, го викат Цека – Наш е? – го прашав после Цекоте за газдата – Па да. Тукани, иже болгарци. Bulgaru cu capul mare (рум. – българи с големи глави) – А! Яс седев тамо, во Бугарията, дур шест години. Се се серт лугево (винаги са серт хората), ама си душава даваат, ко ги полюбиш! Презимувахме со дваицата Цековци. Исто кука во земля, со една соба, наедно со козата и оджакот насреди соба. Ношчем домакинот си гали Цековица, яс – моето любе. Али ме сорбеа прстите за резба! Си делках само клечки со йедно чикийче, иако темно во собчево. Си думам, срам ке ти е, Исаиле от Божите арангели, ако ти очи изтечаат во сея темница, док’ стари майсторе от изкуство очи губиле, кога ке заворшаат изкуснейший кръст църковен. А, и от глина си почнав да ваям фигурки. Кучиня, дракуси, мечки. Тешко се седи само внатре, оти вонка – мразой и веювици, ке те отнесат. Се чуеше сета нок волчи вой. Другите спият, яс не могуйем. Си се мачим, си размислуваам, се секаваам от минатото – како ме заведоа братията мои при попот во горното солунско маало да се изповедам. – Шчо да изповедам, прашам, мал сум йошче, си неам греови. Ме праша попот: – Лажеш ли, дете? – Не лажем. – Пцуеш ли много? – Не пцуем. – Ги чувааш постите? – Како да ги чувам, му велаам, кога седам при кадъна, па уживам по нейзин табиет?! – Ай, да кажеш, ми велит, 100 пати „Отче наш” и простен да си. Ми олекна. Си пойдов вейке, се присети попот, пак ми прашает: – Крадеш ли, сине? От пазарот, от Царот, от господарката твоя? – Яс? – си се смеам – ке го крадам от Господ занаетот копаничарство – Моли Го, сине, Синот Божий, не кради Го, моли Го, почитай Го, ке ти даруйет кой ишчеш занает Не сум си ни помислювал да крадам ни огризок, а еве, окрадох невеста. Да те бев замолил, Господи, ке ми я дадеше женава? Сум грешен сега? Колко пати ке морам да изпеам „Отче наш”? Илядо ке стигнат? Нема, знам. Илядо по илядо? И напевам цела нок, свака нок. А невинен се осекаваам. Любов и огин очистающ отвнатре ми изворват (извират). „Се смили, Боже, те замолувам! Ко е любав, не е ли и она по желба твоя?” Си помилсив, йе грев да се сомневам во Божите желби! Он ми я дал! Да не му била Ньегова воля, ке се удавевме на крайот на Дунава река. Се смирив. Го заболеа зуби Цека, си викаше от болка. Си извадив копаничарскийот алат (инструментите) и на дишчия (зъбар) се сторив. Проста работа е сей дишчилик, дур си мигнал – зубот го нема, а за еден орнамент наш – може со дни да долбаеш. Айде, велам, и ке те обричим, да запамтиш, кога те копаничар бричил! Ете, я сретнавме и новата 1904 година. После на Крачун (Коледа) си вино попивме, во снегот се торкалявме. Се молев горешчо на Светата Елисавета, и на Исус: Берикет за сите сюрмаси и прошка нам. Месец коложег (януари) бев на рекана за риба. Пробив дупка во ледот, седам и чекам, увит во рунтави кожи и со голема гугла на главу. Си гледам сам мене во вода, а к’о да ме неко големо око пулит оттамо и борзо се минатото мое целото преворти и почна чудна иднина да ми се явит – и познав сè, шчо ке ми се десит, ама многу борзо се вортит колото (колелото), не можам да запамтам. Зер и по-добре! Битно само, доволно много дорво имам да резам. Си пукна пролетта. Пред сите се Цековица пофали, оти трудна (бременна) йе вейке и заплака. Пръв пат имам видено от срека да се плаче. Па дури и челичната Наса се скри по кьошетата, солзица да си забришит. Се наполни полье со сюрии (стада). Овци – рунтави, кучета – уште по-едри и по-рунтави, овчарчета – най-рунтави, со еден лакат калпаци, нашите – туканците. Ме затегли нешчо из отвнатре, си идев кон стар овчер, баш-кехая, ист беше ко татко ми, ко чичко ми, ко дедо ми, ко сите мои старенинци. Му поклон направив. А он се во облак бел взирайет и тихом си велит-говорит: – Ке дойде време, момчиньа, на тенко столки да седите, ми го запамтайте зборот, во едно сандаче цел ден да пулите, туги гласови да чуете, ке ви се порсти изкриваат, ке ви се гръбот одервит. Се смеат млади чобанчета. – Ке ви глави олекнаат, пошчо сета ви памет во едно малко зорнце ке влегует – си оттури калпакот – и вакви леки, летейки, во облак ке влегуете, а шчо се е смет со ветарот подбрал, ке мислите дека се йедит (яде). – Шит, шит, булшит – си кажаа дечките нешто на нивен си пилешки язик Си прашав йедно чобанче: – Како се каже по влашки „леп” (хляб)? – Пъйне! – А работа? – Мука, мунка! – Е па стварно се вади лебот со мука! – заключих яс – Чекай! – ме погледна строго кехая – и ти ке от исто синапче изскочиш, кога те некой си Иво во зрънцево открийет! Се налютив, оти сум сигурен, светот во Божата зеница се побира, кой той Иво, шо ке ме тамо изтражит? Ке му кажев на вехт кехая: „Не гледай я раската (в библ. – съчицата) во окото на твойот ближен, туку гледай я гредата во своето око”, ама се откажав, му йе вейке чурук памет (изгнил акъла). Кафаллъ, ма ни’йет акаллъ (главест, но не и умен), си реков наум. – Дедец – се смееше наивно йедното дете – ако во зернцето има цел свет, има и сонце, а кога има сонце, ке се роди йош зерно, и оно со свет полно, а на той свет – друго сонце, шчо создает друг свет… – Старец – го прашат по-големите чобанчета – ако се зорното прифатит, ке израсте нов свет, вака? Белким е по-убав? Си отметна овчерот перчинь, па велит: – ‘ко (ако) е зерно, можит да фатит, ‘ко е ваква овча дудронка – ке си се сосема спаружит – Фир, фир, изфирил, (дал фира, изфирясал) Облак падит в глубок вир – си пеат малите чобанчета Ме глава заболе, колко си йе мой акъл. И еве, си добив договор за темплото на новата црква во селоно Палилула. Со попот (румун) подпишавме по грчки, йе бил он во Солун, во братова черкова во горното маало е пеял. “Со сичкия мой мурафет (умение), стоит тамо, го сторвам йедин (сам) за плата и 2 ката дрехи“. Торлаците си дойдоа, зафатиа ушче бордеи (уземни къщи) да праваат. Мияците си дойдоа, дружно зафатиа церква да градаат. Миячки си песни пеат, миячки си шеги бият, мияк ке дорво копайем. Ми набави попот дорво сушено, и орев, и явор, и вишна-череша. Си немав дружина. Самин ке режев. Пред почетокот си постев, си кажав долга молитва. Ми чиракуваше невестата, йошче не венчани. А убава, убава, ти правит работа да ти заспоруйе! И фини руки имаше, умее да ми изкроит даската, умее да црта и да го пренесе нацртаното на рамна подлога. Со длетото лека-полека и она се изпедепца (гр. – научи) да ми подготви материалот за чипка – скрозираната (ажурна) резба. А еднаж ко почнеш, забовараш сета несрета и го прифаташ одреднийот ритам. И алатот (инструментът) ти исто запева, и ти пейеш и се осекаваш самин инструмент на Божата всеможност. И си сигурен, кога ке ги склопиш сите парчиньа, ке засияет храмот и ке проговораат иконите. Си помина потоа керванче, со некои бугари, трговци-сапунджии, ми рекоа се кренало минатото лето востание, имало избиени. Си форгали бомби во Солун. Беяз куле (бялата кула) со комити наполнето. Ме сграби мака за Кадъната и за моено порво любе Гюлфие. Си спомнив и сестрите мои, дали се вейке армасани, дали си имаат дечиня? Ми текна, ги прашав лугето, имат ли одено со керваните и во Вратца, аха, имаа, би знаеле и чорбаджи Йованча. – Па да, велат, го знаме, купуйемо от ньега вино и оцет Се уплашив. Мал светот, ко село! Скрих невестата во неосветенийот олтар и велим й: – – Се тургвай во овчерски дрипи (дрехи), да не те познайат. Ме гледа со сини си очи, ке ме изпийит, ма молчит. А торговци си тогват, йотиват, ми велит младо торговче: – Идемо во Крайова, во Брашов, во Будим, во Беч, се знаме со цинцари и еврейци, посетуйеме сите панагюри. Шо имаш резано, ваяно, дрво и глина, слагай во торба, ке се обидуем (опитаме) со твое уметство алъш-вериш да праимо. – Како бе то?! Яс не торгуем, сум само купел Господов! Се шо можев, со Наса – напраивме, па и пойке. Си гледам едно утро, преку нок, на темплото нарендени иконите. Ми проговара една светица, я познав, беше си Светата Елисавета, моена закрилница: – Исаиле, чендо Божие, чувай се од секое зло, сама сум по Дунава дошла от Црново море, и от Мермерново, и от Белово, и от Светава гора атонска, и от Егюпет, и от Синая. И се со тебе ке одам до века – Грев имам – реков, и à да й кажам, онеми ме. Зарем она не знаеше! А кога си попот приступи кон темплото, исто от восхит онеме. Сме молчали три недели, и кога се секое нечисто оттурнало, ни венча попот и повторно се родив. Вака я запамтив сея господна илядо деветсто и четворта година, во влашкава земльа, село Палилула, во рамна рамнина. И чудно ми беше тогай, и ушче ми е чудно, кай ке се найде той некой Иво, от Божата зеница да ме отземе, от божата памет (акъл) да ме отчопка? И ке му фатит вера некой? А Наса, проводила хабер на татко си, дека е венчана и дар му пратила – везано кръпче от бечки панагюр донесено. Кога го развил кръпчето, велаат керванджии, ликот на Света Елисавета сам си се бил щампил. „Гир, гир, през кевгир си помина Исаил. Иууу!”

( Край на втора част)